همانگونه که در مقالات قبل مطرح شد ، علی رغم برخی ادعاهای غیرمستند، اهتزاز پرچم های سیاه حقیقتی مسلم در تحولات عصر ظهور است که در منابع معتبر شیعی ذکر گردیده است 

اگر خروج سفیانی را مهمترین حرکت باطل در تحولات عصر ظهور بدانیم ، قطعاً حرکت پرچم های سیاه با پرچمداری شعیب بن صالح و رهبری سیدخراسانی که از مشرق زمین آغاز شده و شورش سفیانی را در هم می شکند را باید مهمترین حرکت یاران امام عصر(عج) در ایام ظهور دانست ، حرکتی الهی که بشارت آن از قرنها پیش صادر شده و مسلمانان عصر ظهور به یاری آن امر شده اند ، پرچم مقدس این حرکت انقلابی که روایات رنگ آن را سیاه دانسته اند به کرات در منابع متعدد شیعه و سنی ذکر گردیده است. برای رد نظر کسانی که ادعا دارند پرچم های سیاه در منابع شیعی وجود نداشته و از جعلیات بنی العباس برای به چنگ آوردن قدرت می باشد ، احادیث پرچم های سیاه در منابع معتبر شیعی را مرور می کنیم:

پرچم های سیاه در کتاب الغیبه نعمانی :

همانا قائم از فرزندان علی علیه السلام دارای غیبتی است همچون غیبت یوسف، وبازگشتی همانند عیسی بن مریم، پس از غیبتش با طلوع ستاره سرخ آشکار خواهدشد همزمان با ویران زوراء که شهرری است، و فرو رفتن مزوره که همان بغداد باشد، و خروج سفیانی ، و جنگ فرزندان عباس با جوانان ارمنستان و آذربایجان چنان جنگی که هزاران و هزاران نفر در آن کشته می شوند، هر جنگجو شمشیری زیور یافته به دست می گیرد، پرچمهای سیاه در آن به اهتزار درمی آید، آن جنگی است که به مرگ سرخ و طاعون بسیار خطرناک آمیخته است.                               غیبت نعمانی ص 159

 داود دجاجی از امام باقر (ع) روایت کرده که آن حضرت فرمود: از امیرالمومنین (ع) سئوال شد درباره فرمایش خدای تعالی: واختلف الاحزاب من بینهم( و گروه های مردم در میان خود اختلاف کردند) فرمود: از پدید آمدن سه چیزی منتظر فرج باشید: گفته شده: ای امیرالمومنین(ع) آنها کدامند؟ پس فرمود: اختلاف اهل شام درمیان خود و پرچمهای سیاه از خراسان، و وحشتی در ماه رمضان

غیبت نعمانی ص 272

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: ناگزیر باید آسیائی به گردش در آید و خرد کند و چون بر محورش بر پا شد و برپایه اش استوار گردید خداوند بنده ای بی گذشت و سنگدل و از خاندانی گمنام( بی اصل و نصب)را برانگیزد که پیروزی با اوست، یارانش دارای موهای بلند و سبیل دار وسیاه جامه هایشان در بر، صاحبان پرچمهای سیاه هستند وای بر آن کس که با ایشان دشمنی ورزد که بی قانون وملاحظه اورا بکشند، به خدا سوگند گوئی هم اکنون آنان را پیش چشم می بینم و به کردارشان می نگرم و به آنچه را که بدکاران و ستمگران عرب از ناحیه ایشان می بینند، خداوند آنان را که مهری دردلشان نیست بر ایشان چیره گرداند، پس ایشان را در شهرهای خودشان درکنار فرات شهرهای بیابانی وساحلی بی حساب می کشند،به سزای آنچه کرده اند ، و پرودرگار تو به بندگانش ستمکار نیست.

غیبت نعمانی 277

(حدیث فوق که احتمالا اشاره ای به مباحث ظهور ندارد و به احتمال قوی خروج ابومسلم خراسانی و پرچم های سیاه بنی العباس را مد نظر دارد و به تقبیح آنها می پردازد ، در رد نظریه ی جعل پرچم های سیاه  توسط بنی العباس ذکر گردیده است)

پرچم های سیاه در کتاب الغیبه شیخ طوسی :

 شيخ طوسي در غيبت به سند خود از امام باقر (ع) نقل کرده است که فرمود: پرچمهاي سياهي که از خراسان به سوي کوفه برون آمده اد، اردو مي زنند پس مهدي (ع) ظهور کند براي بيعت به سوي او مي روند.   الغیبه شیخ طوسی / ص 275

  پرچم های سیاه در کتاب ارشاد شیخ مفید :

  روایاتی به ما رسیده که متضمّن ظهور قائم است، از جمله: خروج سفیانی... کسوف هولناک خورشید در نیمۀ رمضان و خسوف ماه در آخر آن بر خلاف عادت*، فرو رفتن زمینِ بیداء ما بین مدینه و مکه، فرو رفتن زمین با جمعیتی در مغرب و دیگری در مشرق، باز ایستادن آفتاب از حرکت از ظهر تا عصر و سپس طلوع آن از مغرب، قتل مردی پاکدل با هفتاد مرد صالح در بیرون کوفه، کشته شدن مردی هاشمی در بین رکن و مقام، خراب شدن دیوار مسجد کوفه، خروج پرچم های سیاه از خراسان، خروج یمانی از سوی یمن، ظهور مغربی در مصر و حکومت بر شامات، فرود آمدن لشگر ترک در جزیره(شهر موصل) و رومیان در رمله(فلسطین)... ارشاد شیخ مفید /ج2 / ص 368

ویرانیِ شام و جنگ سه لشگر با پرچم های مشخص با یکدیگر در آن... فرود لشگری از جانب غرب در خرابه های حیره در حدود نجف، حرکت پرچم های سیاه از شرق به سوی حیره، طغیان رود فرات و ورود آب آن به خیابانهای کوفه، خروج شصت پیامبر دروغین، خروج دوازده امام دروغین... ایجاد پل ارتباط میان کرخ و بغداد، وزش باد سیاهی در اول روز در بغداد و وقوع زلزله ای در آن که بسیاری از مردم را در زمین فرو برَد، استیلای وحشت بر اهل عراق و مردم بغداد و از پای درآمدن ایشان با مرگ های سریع و نقص و زیان در اموال و جانها و ثمرات ایشان...

ارشاد شیخ مفید /ج2 / ص 369

 حال که وجود روایات پرچم های سیاه در منابع معتبر شیعی را دیدیم به دهها روایات ضعیف السند در این زمینه می پردازیم و این سئوال را مطرح می کنیم:

آیا دهها روایت ضعیف السند ذکر شده در منابع شیعی و غیر شیعی پیرامون پرچم های سیاه را می توان مردود دانست؟

در مقالات قبل دیدیم که در مباحث فقهی تواتر یکی از منابع اعتبار بوده و احادیث ضعیف السندی که شامل تواتر باشند ، خودبخود مشمول اعتبار نیز می گردند ، اما بحث دیگری نیز مطرح است و آن اینکه آیا اگر ما در موضوعی حتی یک روایت ضعیف السند داشته باشیم که احتمال صدور آن از جانب معصوم وجود داشته باشد ، می توان آن را مردود دانست یا آن را به هیچ انگاشت؟ برای پاسخ به این سئوال ابتدا  به بحثی پیرامون روایات ضعیف السند می پردازیم :

دلایل نقل روایات ضعیف در جوامع حدیثی شیعه

  گاهی از اوقات هنگام مطالعات یا بحثهای دینی با احادیثی برخورد می کنیم که نظر ما را به خود جلب می کنند .

اما وقتی که درباره آن حدیث تحقیق می کنیم می فهمیم که از نظر اعتبار سندی ضعیف است !

 در این هنگام برای بسیاری از طلاب تازه کار یا متوسط یک سوال مهم پیش می آید و آن اینکه : چرا محدثین بزرگوار ما ( که رضوان خداوند بر ایشان باد ) با اینکه می دانسته اند این احادیث ضعیف هستند ، آنها را در کتب حدیثی خود وارد کرده اند ؟

 البته که این سوال ، سوال مهمی است و خود بنده نیز مدتها همین مطلب برایم سوال بوده .

 جواب به این سوال مستلزم اندک دانشی در باب علوم حدیث است .

 جواب را با دو سوال آغاز می کنم :

 اول اینکه اساسا حدیث ضعیف السند یعنی چه ؟

 دوم : ملاک برای حجیت احادیث چیست ؟ یا بر عکس : ملاک عدم حجیت یک حدیث چیست ؟

  اما جواب سوال اول :  حدیث ضعیف السند یعنی حدیثی که در سلسله سند آن فرد یا افرادی وجود دارند احتمال دروغگو بودن یا . . . را دارند .

 در تعریف حدیث ضعیف یک نکته بسیار مهم است و آن اینکه ضعف به سند حدیث برمی گردد نه به خود حدیث .

 حدیث ضعیف در یک معنای عام ممکن است انواع زیادی از احادیث را در بر بگیرد ، مثلا حدیث مرسل را از جهتی می توان جزء احادیث ضعیف دانست ، حدیث مرفوع را هم همچنین و . . .

 لذا هرکدام از سه عامل زیر را می توان دلیل ضعف سند یک حدیث دانست :

 ۱ – نرسیدن سند به معصوم علیه السلام

 ۲ – عدم اتصال سلسله سند ( ضعف در طبقات روات – گرچه همه ثقه باشند – )

 ۳ – عدم توثیق یا تعدیل یک راوی(به دلایل مختلف مانند:امامی نبودن ، مجهول بودن  مهمل بودن و...)

  البته این هرگز به این معنی نیست که اصل خود حدیث دروغ است ، چون در آن صورت آن حدیث را دیگر ضعیف نمی نامیم بلکه آن را جعلی می نامیم .

 پس حدیث ضعیف مرتبه ای بالاتر و برتر از حدیث جعلی است که نه می توان به را حتی آن را پذیرفت و نه می توان به راحتی آن را رد کرد . در واقع هم احتمال دارد واقعا این حدیث کلام معصوم باشد و هم احتمال دارد کلام معصوم نباشد .

 و به خاطر همان احتمال اول ( که قول معصوم باشد ) باید هم بدان احترام بگذاریم و هم آن را نقل کنیم .

 البته کلام در مورد شناخت و چیستی حدیث ضعیف بسیار مفصل تر از این است ولی فعلا به همین مقدار بسنده می کنیم .

 اما نکته اینجاست که فائده نقل این احادیث چیست ؟ باید سوال دوم را هم پاسخ بدهیم .

 جواب سوال دوم : ملاک برای حجیت احادیث چیست ؟

 در وقایع تاریخی و بررسی صحت آنها آنچه که برای یک محقق مهم است ، یقین یا ظن به وقوع آن واقعه تاریخی است ، اما در علم حدیث مسئله چیز دیگری است . چون در اینجا بحث وقوع یک ماجرا نیست بلکه بحث صدور یک کلام شریعت ساز است . پس آنچه که برای محقق خدیث مهم است یقین یا ظن به صدور کلام از امام علیه السلام است .  و در مقابل ، آنچه که آن را باطل می کند یقین یا ظن به عدم صدور کلام از امام علیه السلام است .

  با این دو مقدمه کوتاه که بسیار هم جای بحث دارند به سراغ جواب سوال اصلی می رویم و آن اینکه فایده نقل این روایات ضعیف چیست ؟ چرا حتی در کتاب شریف اصول کافی با این عظمت ، بازهم احادیث ضعیف وجود دارند ؟

  باز هم یک مقدمه : یکی از افتخارات علمی شیعه این است که راه تحقیق و بررسی و اجتهاد را به هیچ وجه مسدود نکرده و لذا به غیر از قرآن کریم ادعای صحت کامل و تمام برای هیچ کتاب دیگری ندارد .

 حتی کتب حدیث هم تا زمانی که به یقین اثبات نشود که تمام موارد موجود در آن واقعا صادره از معصوم علیه السلام هستند ، ما ادعای صحت بر تمام آن نداریم ، حتی اگر اصول کافی باشد

 و لذا شیعه با تمام احترامی که برای علمای بزرگوار مکتب قائل است ، هیچگاه یک کتاب حدیثی ایشان را (( صحیح )) نام گذاری نکرده . به دلایل مختلف و مفصل که در این مختصر نمی گنجد .

  جواب : همانطور که در ابتدا ذکر شد ، ضعف سند یک حدیث به معنای بی اعتبار بودن و یا جعلی بودن یک حدیث نیست بلکه ممکن است ناشی از دلایل فوق الذکر باشد .

 لذا به دلایل مختلفی هنوز هم این احادیث کارآمد و نقل آنها لازم است .

 در اینجا برخی از دلایل را بسیار مختصر و مجمل ذکر می کنم باشد که خداوند متعال توفیقی دهد و در یک زمان فراغت نگاره ای مفصل و مطول در این باب بنویسم .

  دلیل اول : ملاکات در توثیق یا تضعیف اسناد حدیث واحد نیست و لذا ممکن است یک سند حدیث از نظر برخی از علمای بزرگوار صحیح و در نظر برخی دیگر ضعیف باشد ، که این مطلب یمی از اساسی ترین دلایل اختلاف در این باب است و در ادوار فقهی بسیار به چشم می خورد و نه تنها بین علمای متقدم و متاخر بسیار این قضیه به چشم می خورد حتی بین علمای هم عصر هم این مسئله شایع است ، که در واقع ناشی از مدارس مختلف می باشد ( مانند اختلافات مبنایی بین مکتب رجالی قم با مدارس رجالی عراق ) .

 برای مثال شهید ثانی بسیاری از فتاوای شهید اول را به خاطر تضعیف مستند فتوی رد می کند .

 باز هم تاکید که می کنم که خود همین دلیل اول شقوق و موارد بسیاری دارد که انشاءالله بعدا در مقاله ای مفصل بدان خواهم پرداخت .

 بنابر این دلیل که گذشت ، ممکن است حدیثی که محدث بزرگوار نقل فرموده ( مثلا شیخ کلینی ) از نظر مبنای ایشان قوی و صحیح بوده ، اما الان طبق ما ضعیف محسوب شود .

  دلیل دوم : با توجه به سه عاملی که برای ضعیف بودن سند یک حدیث گفته شد ، ممکن است این سند ، اینک و در دستان ما ضعیف باشد اما برای خود نویسنده قوی و صحیح بوده ( این مطلب غیر از اختلاف مبناست ، توجه کنید ! ) مثلا ممکن است حدیثی که اکنون در دست ماست دارای سلسله سندی باشد که یکی از افراد آن سلسله برای رجالیون بزرگوار ناشناس باشد ، یا مواردی که درباره او بوده در طول تاریخ از بین رفته باشد ، اما خود نویسنده کتاب ( مثلا شیخ صدوق یا مفید ) آن راوی را می شناخته و او را ثقه می دانسته اند ، فتامل !

 بنابر این دلیل دوم گاهی اوقات خود نقل اعاظم مر یک حدیث ضعیف را ، ممکن است جابر ضعف سند باشد .

  دلیل سوم : گاهی اوقات خود نویسنده هم قبول دارد که سند این حدیث مورد نظر ضعیف است اما دلالت آن به گونه ای است که با بسیاری از روایات صحیح موافق و مشابه است و هیچ مخالفتی با با قرآن و سنت قطعیه ندارد .

  دلیل چهارم : این دلیل در ادامه دلیل قبل می آید و آن اینکه ممکن است یک نویسنده با اینکه می داند حدیثی که نقل می کند ضعیف است ، اما آن را نقل می کند که بعد ها دیگران به دنبال سند آن بروند ، شاید توانستند سند صحیحی برای آن بیابند .

  دلیل پنجم : این دلیل که اهمیت زیادی هم دارد ، این است که : گاهی یک حدیث اگر چه ضعیف است اما تعداد اسناد آن زیاد است و از کنار هم گذاشتن چندین حدیث ضعیف و صحیح ، می توان به تواتر رسید .  کما اینکه در بسیاری از متواترات موجود همین مسئله وجود دارد . دانشمند بزرگوار شهید صدر ، در این باره با استفاده از بحث حسای احتمالات ، نظرات بسیار مهم و جالبی دارند . پس حدیث ضعیف نه تنها بی ارزش نیست بلکه می تواند متواتر ساز باشد

  دلیل ششم : نکته مهم و تعیین کننده در یک حدیث ،فقط سند آن نیست و گاهی اوقات اگرچه سند یک حدیث ضعیف است اما محفوف به قرائنی است که جابر ضعف سند می شوند . لذا بسیاری از روایات ضعیفی که در مجامع حدیثی ما وجود دارند ، ممکن است در زمان خود نویسنده ، محفوف به قرائنی بوده اند که نویسنده به نقل آن اطمینان داشته ( این صرف یک احتمال نیست و نمونه های آن موجود است ) (1)

حال با این توضیح مفصل پیرامون روایات ضعیف السند که توسط یکی از طلاب عزیز ارائه شده نتیجه می گیریم که صحبت پیرامون اعتبار روایات ضعیف السند نیز بسیار سخت است و به راحتی نمی توان پیرامون صحت و سقم آنها اظهار نظر کرد مخصوصا اگر روایات ضعیف السند متواتر نیز باشند که اعتبار می یابند ، حال این سئوال پیش می آید : کسانی که به بهانه ضعف سندی برخی روایات نشانه های ظهور ، آنها را در جامعه مردود نشان می دهند و بدون در نظر گرفتن ارزش روایات ضعیف السند ( که به هیچ وجه نمی توان آنها را مردود دانست و در مباحث مختلف فقهی ، اخلاقی و .... به طور گسترده ای از آنها استفاده می شود) به گونه ای سخن می گویند که جامعه از آن برداشت مردود و غیرقابل اعتنا و اعتماد بودن می نماید ، چه پاسخی در محکمه ی علم  خواهند داشت؟

پس می بینیم دوستانی که وجود پرچم های سیاه در روایات عصر ظهور بعنوان نشانه را انکار کرده اند مرتکب سه اشتباه شده اند ، اولاً پرچم های سیاه در منابع معتبر شیعه وجود دارد که آن را مدنظر قرار نداده اند ، ثانیاً تواتر روایات پرچم های سیاه را در نظر نگرفته اند ، ثالثاً حتی اگر بحث منابع شیعی و تواتر نیز مطرح نبود و صرفاً یک روایت ضعیف السند در این زمینه نیز وجود داشت نیز نمی شد آن را مردود دانسته و حکم به عدم وجود این نشانه در میان نشانه های ظهور داد.

......................

پ .ن :

دلایل نقل روایات ضعیف در جوامع حدیثی شیعه