نشانه‌های ظهور از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین بخش‌های معارف مهدوی است. اختصاص بخش عمده‌ای از روایات مهدویت به این موضوع، بهترین گواه بر این مسئله است. این جذابیت از سویی باعث افزایش اقبال عمومی به این مسئله و در نتیجه اصل اندیشه مهدویت می‌شود، اما از سوی دیگر، افزون بر ایجاد زمینه مناسب برای ورود خرافات، طمع شیادان را برای جعل و تحریف روایات را، دو چندان می‌کند. از این‌رو، نظر به فقدان پژوهش‌های مستند در این زمینه، شایسته است با انجام تحقیقات مبتنی بر اصول و قواعد فهم حدیث و با جداسازی احادیث صحیح از ضعیف و مطالب مستند از غیرمستند، علاوه بر پالایش معارف مهدویت از خرافات، زمینه‌های سوءاستفاده از این موضوع نیز، از میان برداشته شود.

در سلسله مقالات مباحث مهدویت، تلاش خواهد شد كه با اعتماد به روایات و احادیث اسلامی، تصویری کامل، منسجم و معقول از نشانه های حتمی ظهور و رخدادهای مرتبط، ارائه شود. کم‌ترین نتیجه این تلاش، این است که محققان خواهند توانست در خصوص مباحث مهدویت، مطالب مستند را از مطالب غیرمستند تمیز بدهند و در مقام قضاوت و تحلیل، از استناد به مطالب غیرمستند بپرهیزند.

در مقاله ششم، به وجوب فقهی شناخت نشانه های حتمی ظهور، اشاره شد. و در مقاله هفتم، به این پرسش، پاسخ داده شد که آیا در نشانه های ظهور و بخصوص در نشانه های حتمی ظهور از جمله یمانی، سفیانی و ...، امکان بداء، تغییر و بلکه عدم وقوع، مطرح است یا نه؟ و در مقاله هشتم، به اهمیت فراوان جایگاه شورش سفیانی به عنوان بزرگترین دشمن امام عصر و اولین نشانه حتمی ظهور، که به نوعی تمام علائم حتمی ظهور با این نشانه در ارتباط هستند، پرداخته شد و به این نکته مهم، اشاره گردید که یکی از اساسی‌ترین اهداف قیام سفیانی، حمله به مناطق شیعه‌ نشین، کشتار شیعیان و حمله به مراکز مقدسه شیعه در کشور عراق، است. 

 تأثير این رخداد عظیم در کیان تشیع و تهدیدی که از ناحیه سفیانی متوجه شیعیان جهان می‌شود، بررسی ابعاد این ماجرا و آگاهی از زوایای مختلف آن را ضروری می‌نماید. و در مقاله نهم به معرفی اولین نشانه حتمی ظهور، سفیانی و ابعاد گسترده این رخداد و ارتباط آن با حوادث کشور سوریه در آخرالزمان و منطقه شام، پرداختیم.

و در مقاله دهم، به این پرسش، پاسخ داده خواهد شد که آیا سفیانی، نماد است یا حقیقت؟ به عبارت دیگر، می توان به سفیانی به عنوان نماد تفکر حاکم و جریان مخالف شیعه نگریست؟ و یا در عین حال اینکه در گستره جهان اسلام، یه تفکر ضد شیعی قلمداد میشود، هیچ استبعادی ندارد که رهبر این جریان، شخصی واحد و از خاندان ابوسفیان باشد. در مقاله یازدهم، به تبیین ویژگی های شخصی، جسمانی و اوصاف شخصی بزرگترین دشمن امام عصر، خواهیم پرداخت.

در مقاله دوازدهم، به دین، مذهب و گرایش سفیانی به دنیای غرب و پیمان مشترک نظامی سفیانی با تمدن غرب اشاره شد. اکنون به زمان خروج سفیانی در سال ظهور امام مهدی، و قیام یمانی و خراسانی نیز خواهیم پرداخت و برای اولین بار به معنای صحیح خروج همزمان این سه جریان (خراسانی از ایران و یمانی از یک سو و سفیانی در سوی دیگر) در گستره جهان اسلام، اشاره خواهیم کرد.

زمان خروج سفیانی

سال ظهور امام مهدی(عج)

بدون تردید، برای خروج سفیانی از منطقه شام و سوریه، سال دقیق و مشخصی را نمی­توان تعیین کرد؛ چرا که به دلیل پیوستگی این حادثه با ظهور امام مهدی عليه‌ السلام، تعیین زمان برای خروج سفیانی از سوریه، به تعیین وقت برای ظهور امام مهدی عليه ‌السلام خواهد انجامید. اما زمان این رخداد از برخی جهات به صورت مجمل، بیان شده است. از جمله، تصریح شده است که سفیانی در سال ظهور امام عصر، از منطقه شام، خروج خواهد کرد.

به عبارت دیگر، خروج سفیانی، از مرز بین کشورهای سوریه- اردن (وادی یابس)، در ماه رجب سالی رخ خواهد داد که بعد از آن، ظهور امام عصر، در سال ظهور، اتفاق خواهد افتاد.

در روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده است:

السُّفْيَانِيُّ وَ الْقَائِمُ فِي سَنَةٍ وَاحِدَة.[1]

سفیانی و قائم هر دو در یک سال نمایان می‌شوند.

ماه رجب سال ظهور

روایات متعددی، ماه رجب سال ظهور را، زمان آغاز حرکت ضدّ ارزشی سفیانی نام برده‌اند. برخی از این روایات متعدد، معتبر سندی نیز می‌باشند، و افزون بر آن، مضموني یکسان دارند كه خلاف آن روایت نشده است.

امام صادق عليه‌ السلام در حدیث معتبری فرموده‌­اند:

إِنَ‏ أَمْرَ السُّفْيَانِيِ‏ مِنَ‏ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ‏ وَ خُرُوجَهُ‏ فِي‏ رَجَبٍ‏.[2]

خروج سفیانی از نشانه‌­های حتمی و قطعی است و در ماه رجب روی خواهد داد.

آن حضرت در روایت دیگری فرموده­‌اند:

السُّفْيَانِيُّ لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا يَخْرُجُ‏ إِلَّا فِي‏ رَجَب‏.[3]

سفیانی به یقین قیام خواهد کرد و قیامش جز در ماه رجب نخواهد بود.

همزمان با قیام یمانی و خراسانی

زمان خروج سفیانی از جهت دیگری نیز به نوعی، تعیین شده است و آن، هم زمان بودن آن با قیام یمانی و خراسانی است که به عنوان پرچم های هدایت، تمجید فراوان، شده اند.

امام باقر عليه‌ السلام در این‌باره فرموده­‌اند:

خُرُوجُ الثَّلَاثَةِ السُّفْيَانِيِّ وَ الْخُرَاسَانِيِّ وَ الْيَمَانِيِّ فِي سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِي شَهْرٍ وَاحِدٍ فِي يَوْمٍ وَاحِدٍ وَ لَيْسَ فِيهَا رَايَةٌ أَهْدَى مِنْ رَايَةِ الْيَمَانِيِّ لِأَنَّهُ يَدْعُو إِلَى الْحَق.‏[4]

قیام سفیانی، یمانی و خراسانی، در یک سال، یک ماه و یک روز خواهد بود که هدایت یافته ترین پرچم، پرچم یمانی است زیرا که به حق دعوت می کند.

و نیز در روایتی به هم پیوستگی و مسابقه بین یمانی با سفیانی، همچون دو اسب مسابقه که در حال سبقت از یکدیگر هستند، اشاره شده است. (امام معصوم برای تشبیه به اذهان، از این اصلاح استفاده کرده است)

و نیز امام صادق عليه‌السلام فرموده‌­اند:

الْيَمَانِيُ‏ وَ السُّفْيَانِيُ‏ كَفَرَسَيْ‏ رِهَان‏. [5]

یمانی و سفیانی مانند دو اسب مسابقه‌­اند.

آیا خراسانی از ایران و یمانی، نیز همانند سفیانی در ماه رجب، قیام خواهند کرد؟

سوالی که مطرح خواهد شد: آیا معنای خروج همزمان، به معنای خروج یمانی و خراسانی در ماه رجب خواهد بود؟ به عبارت دیگر: آیا یمانی و خراسانی، نیز به مانند سفیانی در ماه رجب خروج خواهند کرد و یا همزمانی خروج، معنا و مفهوم دیگری دارد؟

به اجمال می توان گفت: خروج سفیانی به تصریح احادیث، در ماه رجب خواهد بود، لکن خروج همزمان یمانی، خراسانی با سفیانی، الزاما ماه رجب نیست و تسامحا و در اثر غفلت، از سوی برخی از محققین، به خروج هر سه جریان در ماه رجب، خروج همزمان، اطلاق شده است. درحالیکه لسان روایات به دو گونه است:

الف. در دسته‌ای از احادیث مختص سفیانی، به خروج سفیانی و بدون اشاره به یمانی و خراسانی، اشاره شده است که قطعا در ماه رجب خواهد بود.

ب. اما در دسته‌ای دیگر از احادیث به خروج همزمان یمانی و خراسانی با سفیانی ذکر شده است و بدون اشاره به ماه رجب، فقط تصریح شده است، این سه جریان، در یک سال و یک ماه و یک روز، همزمان خروج خواهند کرد و هیچ اشاره ای به ماه رجب، نشده است. به عبارت دیگر، درست است که، سفیانی در ماه رجب سال ظهور، از درعا در مرز بین سوریه- اردن، از وادی یابس، خروج خواهد کرد و بعد از سلسله حوادثی که چند ماه به طول خواهد انجامید، اما تنها هنگام خروج و حمله به عراق از طرف سفیانی، آنگاه یمانی و خراسانی نیز همزمان، بر علیه سفیانی، خروج خواهند کرد. بنابراین، معنای همزمانی خروج بدین سان تفسیر میشود.

تفصیل این موضوع، در ادامه و در بخش "معنای همزمانی خروج"، شرح داده خواهد شد.

معنای همزمانی خروج خراسانی و یمانی با سفیانی

در مجموعه روایاتِ نشانه­‌های ظهور، سه روایت وجود دارد که به خروج همزمان یمانی و خراسانی با سفیانی، در یک سال و یک ماه و یک روز، تصریح شده است.

امام باقر در این خصوص فرموده­‌اند:

... خروجُ السفیانیِّ و الیمانیِّ والخراسانیِّ فی سَنَةٍ واحدةٍ فی شهرٍ واحدٍ فی یومٍ واحدٍ؛[6]

خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است.

و نیز از امام صادق چنین روایت شده است:

و قد یکونُ خروجُه و خروجُ الیمانیِّ من الیمنِ مع الرایاتِ البیضِ فی یومٍ واحدٍ و شهرٍ واحدٍ و سنةٍ واحدةٍ؛[7]

خروج (سفیانی) و خروج یمانی با پرچم‌های سفید از یمن در یک روز و یک ماه و یک سال خواهد بود.

آن حضرت در روایت دیگری فرموده‌اند:

خروجُ الثلاثةِ الخراسانیِّ والسفیانیِّ والیمانیِّ فی سَنَةٍ واحدةٍ فی شهرٍ واحدٍ فی یومٍ واحدٍ؛[8]

خروج سه نفری خراسانی، سفیانی و یمانی در یک سال و یک ماه و یک روز است.

به هر تقدیر، از مجموعه روایات یاد شده هم زمانی خروج یمانی و خراسانی با سفیانی اثبات می‌پذیرد.

اکنون، سوالی که مطرح خواهد شد: معنای همزمانی خروج سفیانی، یمانی و خراسانی چیست؟ آیا در یک روز، اعلام خروج خواهند کرد؟ و یا این مطلب کنایه از پیوستگی بین این سه خروج دارد و لو اینکه بین آنها، فاصله ای اندک باشد؟

آیا معنای خروج هم‌زمان، به معنای خروج یمانی و خراسانی در ماه رجب خواهد بود؟ به عبارت دیگر: آیا یمانی و خراسانی، نیز به مانند سفیانی در ماه رجب خروج خواهند کرد و یا همزمانی خروج، معنا و مفهوم دیگری دارد؟

در این باره، سه دیدگاه، مطرح است:

1. دیدگاه اول: ظاهر احادیث، نشان می دهد که سه جریان یمانی و خرسانی و سفیانی، قطعا در یک سال و یک ماه و یک روز، اعلام قیام علنی خواهند کرد و آن در ماه رجب سال ظهور خواهد بود.[9]

2. دیدگاه دوم: اینکه، بنظر میرسد که قیام یمانی و سفیانی در یک سال و یک ماه و یک روز، کنایه از شدت پیوستگی این این سه جریان است و این امر منافاتی با وجود فاصله اندک میان آن دو ندارد. قرینه­ای که نکته فوق را تأیید می­کند، جمله­ای است که در ذیل حدیث امام باقر آمده است. آن حضرت پس از بیان این‌که قیام یمانی و سفیانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و یک روز است، فرموده­اند:

... نِظامٌ کنظامِ الخرزِ یتبع بعضُه بعضا[10]

... با نظام و ترتیبی هم‌چون نظام یک رشته که به بند کشیده شده و هر یک از پی دیگری خواهند آمد.

تصریح به این مطلب که این حوادث چون رشته‌­ای منظم، پی در پی رخ خواهند داد، نشان از آن دارد که میان این سه حادثه، فاصله‌ای اندکی وجود دارد هرچند که خروج، هر سه جریان در ماه رجب خواهد بود. اما تعبیر روایت نشان از کنایه دارد.

2. دیدگاه سوم: برخی از محققین، معنای خروج را خیلی وسیع تر و گسترده تر، معنا کرده اند و چنین می فرمایند:

ابتدا باید معنای خروج سفیانی را بدانیم. تا بعد بدانیم همزمانی خروج یمانی و خراسانی از شخصیت های مثبت عصر ظهور با سفیانی ملعون، چیست؟ زیرا سفیانی چندین خروج در زمان های مختلف، دارد:

مرحله اول: روز خروج سفیانی از وادی یابس در ماه رجب، مرحله دوم: روز خروج سفیانی برای تسلط بر مناطق پنحگانه شام، مرحله سوم: روز خروج سفیانی برای تسلط و جنگ در منطقه قرقیسیا، مرحله چهارم: روز خروج سفیانی برای حمله به عراق، مرحله پنجم: روز خروج سفیانی برای حمله به بغداد و کوفه، همه اینها، بر مراحل خروج سفیانی صدق می کند.

با این توصیف، کدامیک از مراحل خروج سفیانی، با خروج یمانی و خراسانی، همزمان است؟ کدامیک از این خروج های سفیانی، با خروج یمانی و خراسانی، همزمان خواهد شد؟

بنظر میرسد، با توجه به سایر روایات، منظور از همزمانی خروج یمانی و خراسانی با خروج سفیانی، یعنی: مرحله چهارم (هنگام حمله به عراق) و پنجم (هنگام حمله به کوفه و نجف و مراکز مقدسه شیعه) از مراحل خروج سفیانی، مراد باشد. زیرا با توجه به شرایط اقلیمی و امنیتی برای کشور عراق و ایران، و طبق روایات دیگر، که به شیعیان توصیه شده است که در جنگ منطقه قرقیسیا (جنگ سفیانی با ترک ها)، حضور پیدا نکنند، بنابراین تا این مرحله، تکلیف عمومی، متوجه شیعه و سپاهیان یمانی و خراسانی نیست و وظیفه شرعی، تنها هنگام حمله لشکر سفیانی به عراق و حمله به بغداد و کوفه و نجف، متوجه شیعه میشود.

زیرا در هنگام خروج از وادی یابس به علت دوری از مناطق شیعی، خطری متوجه شیعه نیست. زیرا ابتدا سفیانی با ابقع و اصهب، درگیر جنگ میشود و در مرحله دوم خروج، بر کل منطقه سوریه، مسلط میشود و تنها مناطقی شرقی سوریه که توسط ترک ها، تحت سیطره است، باقی می ماند. سفیانی در مرحله سوم خروج، در جنگ قرقیسیا با ترک ها و بنی قیس و بقیه اطراف درگیر در این جنگ، درگیر نبرد شده و البته سفیانی در جنگ قرقیسیا، علیرغم تلفات فراوان، پیروز میشود. سفیانی بعد از معرکه قرقیسیا، هدفی جز حمله عراق و کشتن شیعیان ندارد. از این به زمان به بعد، می باشد که عراق و ایران و مراکز مقدسه شیعه و شیعیان، در معرض خطر قرار می گیرد. بعد از ورود سفیانی به عراق و رسیدن به بغداد، است که یمانی و خراسانی، با سفیانی درگیر جنگ خواهند شد و البته اولین شکست سفیانی را نیز بر او تحمیل خواهند کرد.

بنابراین معنای همزمانی خروج یمانی و خراسانی با سفیانی، به آغاز خروج سفیانی به سمت عراق، بعد از جنگ قرقیسیا و هنگام حمله به عراق، اطلاق میشود. طبق این دیدگاه، ابتدا سفیانی، از منطقه شام خروج می کند (خروج اول) و بر سوریه مسلط شده (خروج دوم) و بعد، در جنگ قرقیسا شرکت کرده (خروج سوم) و سپس هنگام حمله سفیانی به عراق (خروج چهارم)، یمانی و خراسانی، به دلیل توجه لشکر سفیانی به مراکز و مقدسات شیعه در عراق، نیز همزمان خروج خواهند کرد. بنابراین، بین خروج سفیانی از وادی یابس در اولین خروج تا خروج یمانی و خراسانی برای جنگ با سفیانی در عراق، حدود 7 الی 8 ماه، فاصله است. این دیدگاه و احتمال سوم، با توجه به تعبیر "فرسی رهان" (دو اسب مسابقه، که در حال سبقت و پیشی گرفتن از یکدیگر هستند) در احادیث برای یمانی و سفیانی، نیز تقویت میشود.[11]

اما برخی از محققین، این احتمال سوم، را قبول نداشته و نمی پذیرند و در پاسخ به دیدگاه سوم، میفرمایند: روایت خروج همزمان، مطلق است و مقید به خروج از مکانی خاصی همچون عراق، نشده است.[12] و الله العالم.

قول صحیح در همزمانی خروج

لکن بنظر میرسد که هرچند روایت در ابتدا مطلق به نظر میرسد لکن باید این دسته احادیث را با روایات مرتبط دیگر، سنجید و نتیجه گیری کرد. از اینرو، دیدگاه سوم، به واقع نزدیک تر باشد. زیرا، دیدگاه سوم بر این است که هرچند، خروج سفیانی به تصریح احادیث، در ماه رجب خواهد بود، لکن خروج همزمان یمانی، خراسانی با سفیانی، الزاما ماه رجب نیست و تسامحا و در اثر غفلت، از سوی برخی از محققین، به خروج هر سه جریان در ماه رجب، خروج همزمان، اطلاق شده است. درحالیکه لسان روایات به دو گونه است:

الف. در دسته ای از احادیث مختص سفیانی، به خروج سفیانی بدون اشاره به یمانی و خراسانی، اشاره شده است که قطعا در ماه رجب خواهد بود.

ب. اما در دسته ای دیگر از احادیث به خروج همزمان یمانی و خراسانی با سفیانی اشاره شده است که بدون اشاره به ماه رجب، تنها تصریح شده است این سه جریان، در یک سال و یک ماه و یک روز، همزمان خروج خواهند کرد و هیچ اشاره ای به ماه رجب، نشده است. به عبارت دیگر، درست است که، سفیانی در ماه رجب سال ظهور، از درعا در مرز بین سوریه- اردن، از وادی یابس، خروج خواهد کرد و بعد از سلسله حوادثی که چند ماه به طول خواهد انجامید، اما هنگام خروج و حمله به عراق از طرف سفیانی، آنگاه یمانی و خراسانی نیز همزمان، بر علیه سفیانی، خروج خواهند کرد. خلاصه اینکه: روایت همزمانی خروج، تنها به زمان خروج اشاره کرده است و به نقطه و مکان خروج، اشاره ای نکرده است. آیا منظور خروج سفیانی از وادی یابس است؟ و یا آیا منظور خروج سفیانی هنگام تسلط بر سوریه منطقه شام است؟ و آیا منظور هنگام حضور سفیانی در جنگ قرقیسیا است؟ و آیا منظور هنگام حمله سفیانی، هنگام حمله به عراق و تهدید کیان شیعه است؟ ظاهرا، خروج اخیر (هنگام حمله به عراق) مراد از همزمانی خروج است. بنابراین، از اولین خروج در وادی یابس تا تسلط بر کورالخمس شام، شش ماه طول می کشد، آنگاه سفیانی در جنگ قرقیسیا برای آزاد کردن مناطق شرقی سوریه از دست ترک ها، شرکت می کند که شیعه به هیج عنوان در این جنگ دخالت ندارد. اما همین اینکه به سمت عراق، خروج می کند، یمانی و خراسانی، کیان شیعه را در خطر دیده و همزمان با وی خروج خواهند کرد. بنابران، بعد از 7 الی 8 ماه از خروج سفیانی در رجب، و هنگام خروج سفیانی به سمت عراق، یمانی و خراسانی نیز همزمان خروج خواهند کرد.

جمع‌بندی

بدون تردید، برای خروج سفیانی از منطقه شام و سوریه، سال دقیق و مشخصی را نمی­توان تعیین کرد؛ چرا که به دلیل پیوستگی این حادثه با ظهور امام مهدی عليه‌ السلام، تعیین زمان برای خروج سفیانی از سوریه، به تعیین وقت برای ظهور امام مهدی عليه ‌السلام خواهد انجامید. اما زمان این رخداد از برخی جهات به صورت مجمل، بیان شده است. از جمله، تصریح شده است که سفیانی در سال ظهور امام عصر، از منطقه شام، خروج خواهد کرد.

زمان خروج سفیانی از جهت دیگری نیز به نوعی، تعیین شده است و آن، هم زمان بودن آن با قیام یمانی و خراسانی است که به عنوان پرچم های هدایت، تمجید فراوان، شده اند. سوالی که مطرح خواهد شد: آیا معنای خروج همزمان، به معنای خروج یمانی و خراسانی در ماه رجب خواهد بود؟ به عبارت دیگر: آیا یمانی و خراسانی، نیز به مانند سفیانی در ماه رجب خروج خواهند کرد و یا همزمانی خروج، معنا و مفهوم دیگری دارد؟ به اجمال می توان گفت: خروج سفیانی از منطقه شام و سوریه به تصریح احادیث، در ماه رجب خواهد بود، لکن خروج همزمان خراسانی از ایران و یمانی با سفیانی، الزاما ماه رجب نیست و تسامحا و در اثر غفلت، از سوی برخی از محققین، به خروج هر سه جریان در ماه رجب، خروج همزمان، اطلاق شده است.

 زیرا سفیانی چندین خروج در زمان های مختلف، دارد: مرحله اول: روز خروج سفیانی از وادی یابس در ماه رجب، مرحله دوم: روز خروج سفیانی برای تسلط بر مناطق پنحگانه شام، مرحله سوم: روز خروج سفیانی برای تسلط و جنگ در منطقه قرقیسیا، مرحله چهارم: روز خروج سفیانی برای حمله به عراق، مرحله پنجم: روز خروج سفیانی برای حمله به بغداد و کوفه، همه اینها، بر مراحل خروج سفیانی صدق می کند. کدام معنای همزمانی خروج را می رساند؟

*دانش آموخته حوزه علمیه قم

پی نوشت:

منبع